کانون وبلاگ نویسان جوان زنجان | پنجشنبه, ۲۹ خرداد ۱۳۹۳، ۰۹:۵۸ ق.ظ
رابطۀ دین و اخلاق از مسائل قدیمی و مهم کلامی و فلسفی است. اما مهمتر از کلام و فلسفه، نقش آن دو در زندگی روزمرۀ انسانهاست. هیچکس نمیتواند خود را از اخلاق بی نیاز بداند همچنان که از دین. هر کدام از این دو مهم، در ریزترین و نهانترین لایه های زندگی انسان چندان جریان و سیران دارند، که به جرأت میتوان ادعا کرد در هر لحظه و هر فعلی که انسان انجام میدهد، نقشی و حکمی دارند.
در گذشته ای نه چندان دور، دین و اخلاق نه تنها جدای از هم نبوده اند، بلکه هر کدام از آنها، مهم ترین حامی دیگری بوده است. اما پس از رنسانس، که در مغرب زمین کلیسا مرجعیت و اقتدار مطلق خود را از دست داد، این دو به مرور زمان هرچه بیشتر از هم جدا شدند. تاریخ گذشتۀ بشریت در طول عمر دراز خویش، انسانهایی را به خود دیده است که نه تنها تمام همت و تلاش، بلکه همۀ هستی، آبرو، خانواده و حتی جانشان را در دفاع از حریم دین و اخلاق در طبق اخلاص نهاده و برای احیاء و عظمت آن دو فدا کرده اند. در این میان شخصیتهای دینی، بیشترین نقش را بر عهده داشته و طبعاً بالاترین هزینه ها را نیز پرداخته اند. اما با اتفاقاتی که پس از رنسانس در غرب افتاد و قدرت دینی کلیسا با چالش جدی مواجه شد، مرجعیت اخلاقی رجال مذهبی مسیحیت نیز فروپاشید و عملاً در غرب، دین از اخلاق جدا شد، همچنان که از سیاست، اقتصاد، و اقتدار جدا شده بود.
تصور اخلاق بدون دین و دین بدون اخلاق، چونان شیر بی یال و دم و اشکمی است که خدا نیز آن را نافریده است، اگر دین اخلاقی نباشد، پس به چه چیز فرمان خواهد داد؟ آیا جز این است که بخش عمده ای از دین، فرامین اخلاقی است؟ آیا غیر این است که زشتیٍ «دزدی، خیانت، دروغ، ظلم، فریب، ایذاء مردم، غش در معامله، و...» که امهات مسائل دینی را شامل میشود، در اخلاقیات است؟ به جز اعتقاداتی که به مبدأ و معاد ناظر است و نیز برخی اعمال فقهی، قسمت اعظم دین، اخلاق است که تحت عناوین مختلف، مندرج است.
گروهی از متفکران به تقدس اخلاق و زندگی اخلاقی معتقدند و حتی معناداری زندگی را در دین و دینداری میدانند، اما نکته مهمتری که ضرورت حضور دین در اخلاق را واضحتر میکند، ابهام در تعریف برخی مفاهیم و نیز مستدل نشدن برخی دیگر است، به طور مثال: قبح ظلم و حسن عدل از مهمترین قضایای اخلاقی هستند اما هنوز هم دلایل منطقی ای که بر این دو اقامه شده، مورد نقض و ابرامهای جدی قرار دارد، خصوصاً که امروزه برخی ادعا میکنند که «به لحاظ معرفتی قطعیتی در میان نیست!!» اتفاقاً همین امر دست آویزی برای نسبی گرایان شده، تا اصول اخلاقی را نسبی و از جامعه ای به جامعه ای دیگر متغیر بدانند. زیرا با از بین رفتن قطعیت معرفت شناختی، اخلاق نیز خود به خود دچار تحول خواهد شد؛ زیرا وقتی تعریف خوبی و بدی، قطعی، مطلق و دائمی نباشد، میتوان آن را به پسند و ناپسند اقوام و جوامع تفسیر کرد. این درحالی است که اگر فی الجمله مرجعیت دین در اخلاق پذیرفته میشد، فیلسوفان اخلاق این همه برای نقد یا حتی اثبات نسبی گرایی اخلاقی هزینه نمیکردند.
یکی دیگر از موارد بسیار روشنی که اوامر دینی را در اخلاقی بودن فعل ضرورت میبخشد، شجاعت و دفاع از حق، میهن، هم نوع، خانواده و ... است. اینها اموری هستند که هر وجدان اخلاقی به درستی و ضرورت آن حکم میکند اما سؤال این است که: اگر دینی نباشد و اعتقاد به جاودانگی نداشته باشیم، چرا باید خود را فدای هم نوع یا هم وطن یا دیگران کرد؟ شاید بتوان دفاع از خانه و خانواده را توجیه کرد، اما یه نظر میرسد فدایی شدن برای هم نوعان، خاک، وطن و ... توجیه چندانی ندارد، مگر آنکه قرب الی الله، بهشت و رضایت خداوند را به عنوان یک پیش فرض دینی، مسلم بدانیم.
بحثهای دقیق کلامی و فلسفی در رابطۀ دین و اخلاق، عمری به درازای تاریخ تفکر و اندیشه دارد، دین و اخلاق تا قبل از رنسانس یکی بودند، چرا که در غرب افراد و سازمانهای دینی حاکم بودند و هرآنچه که کلیسا و مسیحیت به آن حکم میکردند، خوب و منهی عنه آنها نیز بد تلقی میشد، از طرفی دیگر؛ در جهان اسلام، هنوز هم دین به عنوان مهمترین ابزار و راهنمای زندگی شناخته شده و هدایتهای اخلاقی آن سرمشق هر مؤمنی است. معتقدان به اسلام بسیار کم به خود اجازه داده اند که دربارۀ احکام خداوند چون و چرا کنند، هرچند شاید عده ای اصلاً به آن عمل هم نکنند اما به احترام و شأن آن اذعان داشته و دارند.
