زنگان-کانون وبلاگ نویسان جوان زنجان

وبلاگ نامه های حوزوی نوشت

گفتگوهای انتقادی/ دین در دنیای معاصر

 در دفتر دکتر عبدالکریمی قرار ملاقات و گفتگو داشتیم. بیشتر از آنکه تصور می‌کردم مهربان و خودمانی است و همین مسئله باعث شده است تا دفتر او محلی برای بحث و گفت‌وگوهای فلسفی و فرهنگی باشد. سه نفر از شاگردان ایشان نیز آنجا بودند، عبدالکریمی از آنها خواست تا در گفت‌وگو و بحث شرکت کنند و چنین بود که مباحثه در فضایی دوستانه دو ساعت به طول انجامید.

ـ به لحاظ تاریخی روحانیت و روشنفکران چه جایگاهی در جامعه ایران دارند؟

ـ اظهار نظر تاریخی در خصوص روحانیت، نیازمند اطلاعات تاریخی است. اما به نحو اجمال می­توانم بگویم روحانیت، اصیل‌ترین قشر اجتماعی­ایی است که در کشور ما وجود دارد. این را بر اساس رویکرد پدیدارشناسانة تاریخی می­گویم نه بر اساس بیانی ارزش­گذارانه. این قشر، قدمتی بسیار دارد. اما جریان روشنفکری، در قیاس با روحانیت، پدیدة بسیار نوظهوری است. تاریخ ظهور این جریان در کشور ما، نهایتاً به دو قرن می­رسد. البته به سادگی نمی­توانیم زمان شروع ظهور جریان روشنفکری را تعیین کنیم. تاریخ امری اگزیستانسیال، یعنی امری تعین‌ناپذیر است. یعنی نمی‌توان شروع جریانی چون جریان نوگرایی یا ظهور رویدادهایی چون مدرنیته را به نحو دقیق مشخص کرد. اما آنچه روشن است در قیاس با جریان روشنفکری، روحانیت اصالت تاریخی بیشتری داشته، ریشه‌های تاریخی آن عمیق‌تر از جریان روشنفکری در این کشور است. البته نباید با واقعیتی چون اصالت تاریخی بیشتر روحانیت در قیاس با روشنفکران، ذات­گرایانه (اسانسیالیستی) برخورد کرد. یعنی تصور نکنیم که شأن و جایگاه روحانیت در تاریخ ما همواره ثابت و لایتغیر است. تحولات سریع تاریخی می‌تواند جایگاه­ها و مناسبات تاریخی را دگرگون کند.

نکته دیگر اینکه اگر بخواهیم جریان روحانیت را بفهمیم، همان طور که در مقاله‌ای در کتاب «ما و جهان نیچه‌ای» اظهار کردم­ــ مقاله­ای که متن سخنرانی اینجانب از قضا برای برخی از طلاب و روحانیون مشهد بود­ــ روحانیت، قبل از هر چیز و اولاً و بالذات یک قشر و جریان فرهنگی است. ما فرضاً با نگرش مارکسیستی نمی‌توانیم روحانیت را تحلیل کرده، بگوییم روحانیت، نماینده طبقه حاکم است. آری، ممکن است روحانیت مثلاً با فئودالیته، با دربارها یا با بازار ارتباط داشته است، لیکن این رابطه حکایت­گر سرشت و ماهیت اصلی روحانیت نیست. ما در توصیف پدیدارها باید بکوشیم اوصاف اصلی آنها را از عوارض جانبی­شان متمایز کنیم. برای مثل درست است که ظهور «علم جدید» با «رشد بورژوازی» قرین بوده است و درست است که دانشمندان «علم» را به «طبقة بورژوازی و نظام سرمایه­داری» می­فروشند، اما از این امور نمی­توان نتیجه گرفت که رابطة علم جدید با بورژوازی مهم­ترین وصف علم جدید است. درست است که میان وجود علم جدید با بورژوازی مقارنت و رابطه وجود داشته است اما از این امر نمی­توان نیجه گرفت که این بورژوازی و رابطه با این طبقة اجتماعی است که تعیین­کنندة سرشت، ماهیت و حقیقت علم جدید است. علم بودن علم وابسته به بورژوازی نیست. علم بودن علم مبتنی بر کوششی است که در صدد نیل به عینیت (objectivity) است. بنابراین، به گمانم مهم­ترین وصف ذاتی روحانیت این است که این قشر اولا و بالذات یک قشر فرهنگی و یک قشر معرفتی است. روحانیت اولاً و بالذات جریانی معرفتی است که حافظ و نگاهبان یک نوع مواجهه با جهان است. در بطن سرشت و حقیقت روحانیت معنایی وجودشناسانه (انتولوژیک) نهفته است. در واقع، روحانیت حافظ یک سنت تاریخی است و این سنت تاریخی مبتنی بر وجودشناسی، معرفت­شناسی و انسان­شناسی خاصی است. همان طور که می‌دانید، ریشه‌های تاریخی روحانیت در عالم اسلام را باید به قرون اولیه اسلامی و بسط تمدنی اسلام برگردانیم. به سبب پیچیده شدن جامعه و نیازهای اجتماعی مسلمانان، در صدر تاریخ اسلام به تدریج افراد متخصص گوناگونی همچون مفسرین، متکلمین، فقها و محدثین ظهور یافتند و این افراد بعدها در جریان‌های گوناگون علمی و اجتماعی به صورت نهادهایی ماندگار شدند. البته در این خصوص از عوامل تاریخی و جامعه‌شناسانة بسیاری می­توان سخن گفت. فرضاً می­توان نشان داد که در دوران صفویه قدرت سیاسی ایران در قدرت­گیری نهاد روحانیت چه نقشی داشته است یا در دورة قاجار چه روابطی میان روحانیت و دربار برقرار بوده است، اما همة اینها در واقع مربوط به وجوه تاریخی روحانیت می‌شود. لیکن آنچه تعیین­کنندة سرشت و حقیقت روحانیت است امری وجودشناسانه و معرفت­شناسانه است و آن این که روحانیت حافظ یک سنت ریشه‌دار تاریخی است و این سنت ریشه­دار تاریخی از مبانی وجودشناختی، معرفت­شناختی و انسان­شناختی خاصی برخوردار است.

از سوی دیگر، جریان روشنفکری نیز همچون جریان روحانیت یک جریان معرفتی و تمدنی است. نباید از جریان روشنفکری درک و تحلیلی سیاسی داشت. نمی‌گویم جریان روشنفکری در صحنه سیاسی یک قرن و نیم اخیر ایران حضور نداشته یا روشنفکران، سیاسی نبوده‌اند. اما سخنم این است که جریان روشنفکری اولاً و بالذات یک جریان سیاسی یا پدیده­ای اخلاقی نیست. یعنی ممکن است ما در تاریخ جریان روشنفکری خائنان یا وابستگان به قدرت­های خارجی یا افراد بی­اخلاق را بیابیم، اما هیچ کدام از این اوصاف، یعنی خیانت، وابستگی به قدرت­ها یا بی­اخلاقی ماهیت یا «ایدوس» روشنفکری را تعیین نمی‌کند. جریان روشنفکری نیز همچون خود روحانیت، یک پدیده فرهنگی، تاریخی و تمدنی و حاصل درکی از وجود، معرفت و انسان است. پس روشنفکری نیز همچون خود روحانیت پیش و بیش از هر چیز، معنایی وجودشناختی (انتولوژیک)، معرفت­شناختی (اپیستمولوژیک) و انسان­شناختی (آنتروپولوژیک) دارد. جریان روشنفکری حاصل ظهور عقل مدرن و مواجهه عقل مدرن با این جهان است، درست همان­گونه که روحانیت جریانی تاریخی و حاصل مواجهه عقل سنتی با جهان است. لذا دو جریان روشنفکری و روحانیت را باید به عنوان دو مقولة اولا و بالذات فرهنگی و معرفتی فهمید. هرگونه درک طبقاتی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، ایدئولوژیک و تئولوژیک از این دو جریان، ماهیت و ایدوس آنها را در خفا قرار می‌دهد و سرشت­شان را از دسترس ما خارج می‌کند. البته این دو جریان در صحنه اجتماعی­ـ­تاریخی عوارض بی­شماری داشته و دارند. گاهی اوقات معطوف شدن نظر ما به این عوارض­­ــ مثل رابطه روحانیت با حکومت­ها یا رابطة روشنفکران با اباحه­گری­ــ که یقیناً به نوبة خود قابل مطالعه و بررسی هستند، حقیقت و سرشت ذاتی این دو جریان را از نظر ما مغفول نگاه می­دارد. به همین دلیل، برخورد جریان روشنفکری و روحانیت با یکدیگر را نیز، که یکی از معضلات اجتماعی و تاریخی ما در این دو قرن اخیر است، باید در سیاقی نظری و فرهنگی فهم و صورت­بندی کنیم و از هر گونه تقلیل این تعارض به مسأله­ای سیاسی یا ایدئولوژیک برحذر باشیم. لیکن، متأسفانه در جامعة ما فهم سیاسی و ایدئولوژیک این تعارض بر درک نظری و فرهنگی و متافیزیکی آن غلبه پیدا کرده است.

ـ آقای دکتر، با توجه به اینکه روشنفکران و روحانیت را نمایندگان دو جبهه معرفتی و فرهنگی تعریف کردید، حال روحانیت و روشنفکران چه چیزی برای عرضه دارند و یا چه جهانی را برای مخاطب ترسیم می‌کنند؟

ـ پاسخ این پرسش شما کاملاً مبتنی بر درکی است که ما از تاریخ حیات بشر داریم. ما در خصوص تاریخ حیات بشر به اعتبارهای گوناگون می­توانیم سخن بگوییم. اما آنچه در بحث کنونی، یعنی بحث از دستاوردها و سرمایه­های روحانیت و جریان روشنفکری، حائز اهمیت است این است که ما به سنت­های گوناگون تاریخی که به مراحل گوناگون حیات بشری تعلق دارند، چگونه می­نگریم. فرض کنید کسی همچون اگوست کنت تاریخ را بر اساس «اصل پیشرفت» بفهمد، یعنی معتقد باشد که تاریخ بشر، مراحل گوناگونی را گذرانده است: مرحله اول، دوران ربّانی است که بشر در دوران طفولیت بوده، با اسطوره‌ها می‌اندیشیده است و ادیان متعلق به این دوره از تاریخ حیات بشری بوده­اند. مرحله دوم، دوران متافیزیک است که بشر با مقولات عقلانی می‌اندیشیده و ظهور فلسفه در یونان به این دوره مربوط می­شود. مرحله سوم نیز مرحله ظهور علوم جدید یا ساینس (Science) و علوم تجربی و پوزیتیو است. بر اساس اصل پیشرفت، دوران‌های تاریخی گذشته در واقع به اتمام رسیده است و اوج تمدن، مدنیت و معرفت بشری، در دوره جدید است. اگر چنین باشد و اگر شما بر اساس اصل پیشرفت بیندیشید، نتیجه­اش این است که شما تمام فرهنگ‌هایی را که متعلق به سنت‌های تاریخی‌ ماقبل مدرن بوده است، مربوط به دوران طفولیت و کودکی و دوران عقب افتادگی بشر تلقی کرده، معتقد باشید که بشر و معرفت او با ظهور عقل مدرن به اوج رسیده است. لذا بر اساس این نحوه تلقی از تاریخ، سنت­های تاریخی مدرن و نظام­های معرفتی غیرعلمی و غیرپوزیتیو آگاهی­های اصیلی برای بشر به ارمغان نیاورده­اند یا اگر هم دستاوردهایی داشته­اند دیگر دوران­ آنها سپری شده، تاریخ مصرف­شان گذشته است. این نگاهی است که در خیلی از شیفتگان عقل مدرن و در بسیاری از روشنفکران و نوگرایان ما وجود دارد. یعنی آنها آگاهانه­ یا ناآگاهانه، و بیشتر ناآگاهانه، آنچنان شیفته عقل مدرن هستند که برای سنت‌های تاریخی پیشین و ماقبل مدرن، هیچ ارزشی قائل نیستند و معتقدند که آنها چیزی جز توهم و خرافه نبوده­اند. از نظر آنان حالا که ما به علم و آگاهی­های دوره جدید رسیده­ایم، دیگر با دوران­های گذشته و نظام­های وجودشناختی و معرفت­شناختی پیشین چه کار داریم؟ این نوع مواجهه، مواجهه­ای توتالیتر است، به این معنا که شما صرفاً برای یک نظام معرفتی ارزش و اعتبار مطلق قائل باشید و دیگر نظام­های معرفتی را فاقد هر گونه ارزش و اعتبار بدانید. شیفتگان عقل مدرن، بر اساس اصل پیشرفت اگوست کنتی، صرفاً برای عقلانیت جدید ارزش قائل بوده، برای هر نوع نظام معرفتی (نظام اپیستمیک) و هر نوع فرهنگی که به عقلانیت علمی و تکنولوژیک جدید، نزدیک باشد، ارزش قائل­اند و هر آن چه را که با عقلانیت علمی جدید بیگانه و از آن دور است، خرافه تلقی می­کنند. در لسان این گروه، یعنی در زبان و ادبیات شیفتگان عقل مدرن، مفاهیم ثنوی و متعارض «عقل­/ جهل»  «منطق/ خرافه»، «علم/ اسطوره»، »فلسفه/ شعر»، «عقل­گرایی و استدلال­گرایی/ شهود و عرفان» و...، که حاصل نوعی ثنویت­اندیشی ایدئولوژیک است، بسیار دیده می­شود. تاریخ بشر را بر اساس این گونه مفاهیم ثنوی فهمیدن و تقسیم سنت­های گوناگون­های تاریخی به سنت­های اسطوره­ای، خرافی و جاهلانه از یکسو و سنت عقلانی، منطقی، خردگرا و علمی دورة جدید از سوی دیگر، نوع ثنویت­اندیشی ایدئولوژیک و لذا بسیار خطرناک است. خطر این ثنویت­اندیشی ایدئولوژیک آنجاست که شما تنها و تنها به یک قطب از این دو قطب­ ارزش مثبت داده، طرف مقابل را به نحو مطلق نفی می­نمایید، درست مثل مفاهیم ثنوی «پرولتاریا/ سرمایه‌دار»، «دوست/ دشمن» یا «خودی/ غیرخودی». این نوع ثنویت‌اندیشی‌ها ریشة نوعی مواجهه ایدئولوژیک و توتالیتر است. در این گونه رهیافت، شما برای فرهنگ‌هایی غیر از فرهنگ حاصل از عقل مدرن، هیچ ارزشی قائل نخواهید بود و این خود مصداق توتالیتریانیسم است که به اعتقاد برخی از متفکران در ذات عقل مدرن نهفته است. یعنی این عقل فقط خودش را می‌ببیند و فرهنگ‌های قبل از خودش و غیر از خودش را نمی‌بیند. به بیان ساده‌تر، عقلی در این چهارصد سال ظهور پیدا کرده که آن قدر خودخواه و مغرور است که تمام تاریخ چند هزار ساله بشر را احمقانه تلقی می‌کند و معتقد به حماقت و ابلهانه بودن آنهاست. شاید نقادی کانت را بتوان از این منظر فهم کرد. یعنی وی به نقادی عقل جدید پرداخته، می­پرسد این عقل بوالفضول کیست که چنین مغرورانه تمام تاریخ بشر را به این سادگی جهل می­خواند؟ شاید یکی از انگیزه­های کانت در نقادی­های سه­گانه­اش نشان دادن محدودیت­ها و حدود و ثغور همین عقلانیت جدید بوده است. همین عقل روشنگری توتالیتر است که خیلی از مدرنیست­ها و روشنفکران ما نیز تحت تأثیر آن بوده، بر اساس آن سنت تاریخی خودشان  را با تحقیر نگریسته، بدان پشت می‌کنند. این گروه بر اساس عقل روشنگری هیچ ارزش مثبتی را در عقلانیت‌های ماقبل مدرن نمی‌یابند.

در مقابل جریان مذکور، روحانیت ما قرار دارد که حافظ و مدافع سنت و عقلانیت ماقبل مدرن است. بی­تردید، خود این سنت و عقلانیت ماقبل مدرن، ارزش‌های والا و بزرگی برای خود دارد، اما خطر این جاست که ما با این نوع تفکر، تمام ارزش‌ها را فقط در فرهنگ و عقلانیت تاریخی خودمان ببینیم و در عقلانیت متافیزیکی و در عقل مدرن، هیچ عظمتی را نبینیم. اگر با نوگرایان و شیفتگان عقل مدرن با خطر توتالیتاریانیسم در این معنا مواجه هستیم که فقط یک سنت تاریخی و یک نظام اپیستمیک واجد ارزش و اعتبار است و آن هم سنت متافیزیک یونانی و عقلانیت علمی و تکنولوژیک حاصل از این سنت است و لذا دیگر سنت­ها و فرهنگ­های ماقبل مدرن را نبینیم و برایشان هیچ ارزش و اعتباری قائل نباشیم، حالا با سنت­گرایی روحانیت دقیقاً با همان خطر توتالیتاریانیسم لیک از سمت و سویی دیگر مواجهیم. مطابق با این توتالیتاریانیسم نیز تنها یک سنت تاریخی، اما در اینجا صرفاً سنت عبری (یعنی سنتی که سه دین بزرگ یهودیت، مسیحیت و اسلام را به جهان عرضه کرده است) و صرفاً نظام معرفتی حاصل از آن دارای ارزش و اعتبار است و تمام ارزش‌ها در فرهنگ حاصل از این سنت و این نظام اپیستمیک نهفته است. مطابق این تلقی نیز در دیگر سنت­های تاریخی و در عقلانیت جدید هیچ­گونه ارزش‌ و اعتباری وجود نداشته و آنها هیچ­گونه ارزش و عظمتی‌ خلق نکرده­اند. این توتالیتاریانیسم (از هر دو سو، اعم از توتالیتاریانیسم نوگرایان یا توتالیتاریانیسم روحانیون و سنت­گرایان) نوعی یهودی‌گری است؛ یعنی همچون برخی از یهودیان متعصب و جاهل احساس کنیم که دین و فرهنگ ما عین حقیقت و حقیقت مطلق و قوم یهود قوم برتر است و ما فرزندان عزیز خداوند هستیم («و قالَت یهود و النصری نَحن أبناءالله و أحبّاؤُه». یهودیان و مسیحیان می­گویند: ما پسران خدا و مورد محبت خاص خداوند هستیم) (سورة مائده/ 5: آیة 18). جالب است که قرآن به دنبال همین ادعا، در همین آیه پاسخ می­دهد: «قل فَلِمَ یُعذِّبکُم بِذُنُوبِکُم بل اَنتم بَشَرٌ مِمَّن خَلَقَ...» (به آنها بگو: اگر چنین است پس چرا خداوند شما را به سزای گناهانتان عذاب می­کند؟ بلکه شما نیز انسان­هایی هستید از جنس همة انسان­ها دیگر). اما سنت­گرایان ما متأسفانه از این فرهنگ و نحوة تفکر اصیل قرآنی فاصله گرفته تصور می­کنند ما مسلمانان یا شیعیان قوم برگزیده و عزیزدردانه­های خداوند هستیم و حقیقت و خداوند در هیچ جای دیگری از جهان جز در تاریخ و فرهنگ و مذهب ما تجلی نداشته است و این صرفاً تاریخ ما مسلمانان یا شیعیان است که تاریخ قدسی و تاریخ رحمانی است و بقیه تاریخ بشر و همة دیگر فرهنگ­ها و دیگر سنت­های تاریخی، از جمله تاریخ غرب، تاریخی ناسوتی و تاریخی شیطانی است که با لطف و رحمت خداوند هیچ نسبتی نداشته است. به اعتبار بحث کنونی ما، یعنی نقد خودمحوری و خودبنیادی بشر بستة عامی، جزمی و قوم­پرست و قبیله­پرست و ناآشنا با فرهنگ دینی، آیات 113 تا 115 سورة بقره فوق­العاده و حیرت­انگیز است: «وَ قالَت الیهودُ لَیسَت النصاری علی شَیءٍ و قالَت النصاری لیسَت الیهودُ علی شیءٍ ... کذلک قال الَّذینَ لایعلمون مِثلَ قولِهم». (بقره/ 2، آیة 113) یهودیان می­گویند مسیحیان از هیچ حقیقتی برخوردار نیستند و مسیحیت هیچ پایه و اساسی ندارد و در مقابل، مسیحیان اظهار می­دارند این یهودیان هستند که از هیچ حقیقتی و آیین­شان از هیچ پایه و اساسی برخوردار نیست. و قرآن در مقابل این نحوه منطق نژادپرستانه و قوم­پرستانة جاهلی منطق بسیار زیبا و اصیل دیگری را عرضه می­کند: «و ِلله المشرق و المغرب فأینَما تُوَلّو فَثَمَّ وَجهُ اللهِ إنَّ اللهَ واسِعٌ علیم». «مشرق و مغرب از آن خداوند است، پس به هر سمت که رو کنید، خداوند در همان سوی حضور دارد. همانا خداوند آن حقیقت واسع ودربرگیرندة همة جهان و آگاه به همة حقایق است». (بقره/ 2، آیة 115)  ای کاش، در کشور ما و در همة جهان اسلام به جای همة رجزخوانی­های فرقه­ای، قومی، تئولوژیک و ایدئولوژیک، که از منطقی بسته و توتالیتر برخوردار است و غالباً نیز به خشونت­گرایی­های قومی و فرقه­ای و مذهبی می­گراید، همین آیه سرلوحة مناسبات ما با جهانیان قرار می­گرفت، آنگاه با منطق نهفته در همین آیه می­توانستیم  قلوب همة انسان­های آزاده و اهل تفکر در سراسر جهان و به تبع آنها جان­های بسیاری از افراد جوامع را تحت سیطرة خویش قرار دهیم.

تاریخ بشر، که هیچ لحظه­اش در هیچ نقطة جغرافیا، مستقل از تقدیر و مشیت الهی نیست، متشکل از سنت‌های تاریخی گوناگونی همچون سنت ادیان عبری، سنت ادیان هندی، سنت حکمت ایرانی­ـ­هندی، سنت ادیان خاور دور و سنت متافیزیک یونانی و... است. سنت ادیان عبری سه دین بزرگ یهودیت، مسیحیت و اسلام را با ارزش­هایی بسیار متعالی به جهانیان عرض کرده است. سنت هندی، ادیان بزرگ بودیسم و هندویسم و سنت خاور دور آیین­هایی چون آیین­های کنفوسیوس و لائوتسه را به فرهنگ بشر عرضه کرده­اند. سنت متافیزیک یونانی نیز یکی دیگر از سنن بزرگ نظری تاریخی است که با سقراط، افلاطون و ارسطو آغاز شده و به کانت، هگل، نیچه و هایدگر می‌رسد و دستاوردهای بسیار بزرگی چون منطق­گرایی، پیگیری پرسش تا آخرین بنیان­ها، علم و تکنولوژی، دمکراسی، حقوق بشر و ظهور فرهنگ جهانی را به ارمغان آورده است.

حال اگر روشنفکران و روحانیون ما، به جای مواجهه تئولوژیک و ایدئولوژیک با تاریخ، نگاهی پدیدار شناسانه به تاریخ و سنن نظری گوناگون آن داشته باشند، یعنی بتوانند دریابند که هر سنت و فرهنگی جنبه یا جنبه­هایی از وجوه سرشار و بیکران هستی را آشکار ساخته، به جنبه­های بیشمار دیگری، به دلیل تناهی ذاتی بشر، نتوانسته و نمی­تواند دست یابد، آنگاه هر یک از دو جریان می­توانستند به نحو گشوده­تری با دیگر سنت­های تاریخی و با دیگر جریانات فکری و اجتماعی مواجهه داشته باشند. یعنی روحانیون و سنت­گرایان ما باید دریابند درست است که سنت عبری با سه دین بزرگ خود دستاوردهای بسیار متعالی و ارزش­مندی به بشریت عرضه کرده است، لیکن بر اساس نظام معرفتی مستتر در این سنت ما حتی یک دوچرخه نمی­توانستیم بسازیم و بشریت با صرف اتکا بر این سنت کماکان اسیر فقر و اسارات در دستان طبیعت بود و این صرفاً بر اساس نظام معرفتی حاصل از سنت متافیزیک یونانی و با عقلانیت علمی و تکنولوژیک جدید بود که بشر توانست به معنای واقعی تا حدود زیادی از اسارت طبیعت رها شده، بر بسیاری از نیروهای طبیعی غلبه یابد. سنت متافیزیک یونانی و عقلانیت جدید حاصل از آن سبب ظهور رویداد شگفت­انگیز عظیم «مدرنیته» شد و «علم و تکنولوژی» را به بشریت عرضه کرد که با آن کره زمین برای نخستین بار به معنایی راستین دگرگون شد و با مدرنیته و علم و تکنولوژی جدید حدوث و تکوین «تاریخ واحد جهانی» سرعت و شتاب بی­سابقه­ای گرفت. با هیچ یک از سنن و عقلانیت­های ماقبل مدرن «تاریخ جهانی»، در معنا و مفهومی که بعد از ظهور مدرنیته با آن مواجهیم، شکل نگرفت. از این سو، نوگرایان و روشنفکران ما نیز باید بدانند که فرهنگ­ها و سنت­های تاریخی ماقبل مدرن نیز زیبایی‌ها و عظمت‌هایی را به بشر عرضه کرده­اند. برای مثال، عقلانیت علمی و تکنولوژیک دورة جدید نمی­تواند فراهم­ساز متافیزیکی برای معنا و زیستی اخلاقی باشد و این صرفاً بر اساس وجودشناسی­ها و معرفت­شناسی­های سنت­های تاریخی ماقبل مدرن بوده است که نیل به «زندگی معنادار» و «متافیزیک اخلاق» امکان­پذیر بوده است. خطر اینجاست که ما دجّال باشیم و بر اساس رهیافت­های تئولوژیک و ایدئولوژیک فقط با یک چشم، سنن تاریخی را ببینیم.

پاسخ این پرسش نیز که  روحانیت و روشنفکری هر یک  چه دستاوردهایی برای ما داشته­اند دارند، بازمی‌گردد به دستاوردهای عظیمی که هر یک از دو سنت، یعنی سنت عبری و عقلانیت ماقبل مدرن آن از یکسو و سنت متافیزیک یونانی و سنت عقلانیت جدید حاصل از آن از سوی دیگر برای بشریت داشته­اند. هر دو سنت تاریخی بخشی از تاریخ هستی و بخشی از تاریخ بشر هستند و هر یک دستاوردهای عظیمی برای بشریت به ارمغان آورده­اند و هر دو سنت نیز، به دلیل محدودیت ذاتی بشر، از محدودیت­هایی رنج می­برند. لذا هم سنت­گرایان و روحانیون ما و هم نوگرایان و روشنفکران ما هر یک بر وجوهی از حقایق دست گذاشته و وجوه دیگری را نادیده می­گیرند. حال، مهم­ترین مسألة ما در روزگار کنونی این است که میان سنت تاریخی خود و عقلانیت جدید چگونه رابطه و پیوندی برقرار کنیم؟ این درست همان مسأله­ای است که مسیحیان قرون اولیة تاریخ مسیحی و مسلمانان قرون اولیة تاریخ اسلام با آن مواجه بودند، یعنی این که میان فرهنگ و نظام معرفتی مستتر در سنت عبری، که مبتنی بر مفاهیم وحی، ایمان و متن مقدس بود بافرهنگ و نظام اپیستمیک مضمر در سنت متافیزیک یونانی، که مبتنی بر منطق، استدلال و برهان بود، سازگاری و هماهنگی حاصل کنند. ظهور فلسفة به اصطلاح مسیحی و نیز تکوین فلسفة به اصطلاح اسلامی حاصل جمع و تلفیق «دین و فلسفه» یا «وحی و عقل» یا به تعبیری، سازگار کردن دو سنت متافیزیک یونانی و سنت عبری بود. مسألة مسلمانان اولیه امروز نیز برای ما تکرار می­شود و آن این که میان سنت تاریخی خود با عقلانیت جدید، که در استمرار همان سنت متافیزیک یونانی است، چگونه پیوند و ارتباطی برقرار کنیم؟ این مهم­ترین مسألة نظری، متافیزیکی و تاریخی روزگار کنونی ماست.

اما باید توجه داشت ما با سیاست، با ایدئولوژی، با تئولوژی، با فقه پویا (در قیاس با فقه سنتی) و با صورت مدرن بخشیدن به مأثر تاریخی خویش (مثل این سخن که امام علی اولین لیبرال تاریخ بوده است یا شورا در اسلام همان دمکراسی است و...) و با گفتمان­های غیراصیل و بدون توجه به مبانی حِکمی و فلسفی و بدون سیر در این مبانی نمی­توانیم به این مهم­ترین مسألة نظری، فلسفی و تاریخی خود پاسخ دهیم. به همین دلیل نیز تاکنون نتوانسته­ایم به پاسخ درخور و شایسته­ای برای مسائل و بحران­هایمان دست یابیم. تنها در مواجهه حِکمی و فلسفی است که امکان پاسخ­گویی به مسألة اساسی­مان وجود دارد. اما متأسفانه مواجهة حِکمی و فلسفی در میان ما کم­تر دیده می­شود.

یکی از عرفا (اگر اشتباه نکرده باشم شاه نعمت­الله ولی) می­گفت: «شاگردان ما شیخ چند کتاب­اند» یا «خرقه شاگردان ما، خرقه چهل تیکه است». آنچه ما امروز بدان نیازمندیم «شیخ چند کتاب» یا «خرقة چند تیکه» (البته نه در مفهوم «هویت چهل تکه» که دکتر شایگان از آن تعبیر می­کند) است. ما در این دو قرن اخیر در تاریخ دیار خود و در تاریخ جوامع مسلمان شاهد ظهور روشنفکرانی هستیم که عقلانیت جدید را نسبتاً خوب می­فهمند ولی با عقل سنتی چندان میانه­ای ندارند زیرا آن را نمی­فهمند؛ همچنین با سنت­گرایان و روحانیونی مواجه هستیم که در عالم سنت، نفس می کشند و زیست­جهان مدرن را درک نکرده، لذا آن را به رسمیت نمی­شناسند و ما در این دویست سال، با هر دو جریان بحران داشتیم و هر دو جریان برای ما بحران­آفرین بوده­اند. ما امروز نیازمند «شیخی چند کتاب»، یعنی هم آشنا با کتاب سنت و هم آشنا با کتاب عقل مدرن هستیم. سنت­گرایان ما، و مشخصاً روحانیت که سردمدار جریان سنت­گرایی در جهان اسلام است، در واقع به غار کهف خود خزیده، نتوانسته است زیست جهان مدرن را به لحاظ نظری و مفهومی به رسمیت شناسد و در مقابل، صرفاً کوشیده است حافظ سنت تاریخی ما باشد. از این سو، روشنفکران ما هم زیست­جهان مدرن را به رسمیت شناخته­اند اما با سنت تاریخی خودشان انقطاع حاصل کرده­اند. لذا، هر کدام از این دو جریان، روحانیت و روشنفکران، به یک اعتبار برای ما دستاوردی داشته­اند و به اعتباری برای ما بحران­زا و بحران­آفرین بوده­اند. دستاورد بزرگ سنت­گرایان و روحانیون ما این بوده است که آنان حافظ سنت و پیوستگی تاریخی ما بوده­اند. لیک آنها به اعتبار به رسمیت نشناختن زیست­جهان مدرن برای ما بحران­آفرین نیز بوده­اند. از سوی دیگر، روشنفکران نوگرای ما به اعتبار به رسمیت شناختن زیست­جهان مدرن دستاورد بزرگی برای جامعه و تاریخ ما داشته­اند اما با پشت کردن به سنت تاریخی­شان مسبب بسط و غلبة انقطاع و گسست تاریخی ما بوده­اند. لذا ما نیازمند نوعی تفکر و حرکت اجتماعی هستیم که ما را هم در فائق آمدن بر گسست و انقطاع تاریخی یاری دهد و در همان حال زیست­جهان مدرن را به رسمیت شناسد و به ما در برقراری دیالوگ میان سنت تاریخی خود و عقلانیت جدید یاری­مان دهد. روشنفکران ما عموماً و عمدتاً وجوه جهانی (universal) را می­بینند، اما در بسیاری از مواقع آن چنان شیفته عقل مدرن و وجوه جهانی زیست­جهان کنونی می­شوند که نگاه­شان هم به وجوه سیاه و تاریک عقل مدرن و هم به وجوه محلی و بومی حیات اجتماعی و تاریخی کنونی­مان مسدود می­شود؛ و در مقابل، سنت­گرایان و روحانیون ما آنچنان اسیر تکیه بر وجوه محلی و بومی حیات اجتماعی و تاریخی ما می­شوند که وجوه جهانی زیست­جهان کنونی ما را درنمی­یابند. ما امروز نیازمند یک دیالوگ و برقراری یک رابطة دیالکتیکی میان عقل مدرن و عقلانیت سنتی و تاریخی خود هستیم: یعنی فهم عقل مدرن و نقادی عقل مدرن در پرتو عقلانیت سنتی، و فهم عقلانیت سنتی و نشان دادن محدودیت­های آن در پرتو عقل مدرن. یک چنین دیالوگ و دیالکتیکی در جامعه و تاریخ دو قرن اخیر ما خیلی کم دیده می­شود.

حال، با توجه به سیاق بحث کنونی، دلایل صریح و آشکار دفاع من از بصیرت بنیادین مستتر در تفکر شریعتی آشکار می­شود. به اعتقاد راسخ بنده، شریعتی، به اعتبار تلاشش در برقراری این دیالوگ و رابطة دیالکتیکی میان عقل مدرن و عقلانیت سنتی­ــ صرف نظر از مؤفقیت یا عدم مؤفقیتش، که بحث دیگری است­ــ در تاریخ ما جایگاه ویژه­ای دارد. او پایی در سنت و پایی در عقل مدرن دارد. این نحوه دو زیست بودن در میان ما کمتر دیده می­شود. روحانیون ما عمدتاً در زیست­جهان سنت هستند بی­آن که پا در عالم مدرن بگذارند. این سخن به این معنا نیست که آنان سوار ماشین یا هواپیما نمی­شوند و از ابزارهای مدرنی چون یخچال، تلویزیون و موبایل و غیره استفاده نمی­کنند، بلکه به این معناست که آنان مقولات وجودشناختی و معرفت­شناختی عالم مدرن را به رسمیت نمی­شناسند. در قیاس با خیل انبوه روحانیون، در روزگار ما صرفاً روحانیون انگشت­شماری از مؤفقیت نسبی و اثرگذاری تاریخی برخوردار بوده­اند. این روحانیون انگشت­شمار آنانی بوده­اند که از زیست­جهان سنتی جدا شده و پا به عالم و زیست­جهان مدرن گذارده­اند. آنچه چهره­هایی چون مطهری، بهشتی، محمدباقر صدر یا امام موسی صدر را از دیگر روحانیون سنتی متمایز می­سازد در رویکرد و تلاشی است که در صحنة عمل یا نظر به جهت برقراری دیالوگ و گفتگو با زیست­جهان غیرسنتی به عمل آورده­اند.  

ـ بر اساس تعریف شما روحانیون و روشنفکران هر یک نماینده یک نظام معرفتی خاص و مدافع آن نظام هستند. با چنین وضعیتی رابطة دیالکتیکی میان عقلانیت سنتی و عقلانیت جدید و در نتیجه دیالوگ میان روحانیت و روشنفکران چگونه ظهور خواهد یافت؟

ـ در پاسخ به این پرسش توجه به دو نکته ضروری است. اولاً، ظهور عقلانیت جدید و به تبع آن مدرنیته یک رویداد عظیم تاریخی و یک رویدادگی «از آنِ خود کننده» است. یعنی این رویداد همه چیز را تحت تأثیر خود قرار داده است و نمی­توان در روزگار جدید زیست اما از این رویدادگی عظیم تأثیر نپذیرفت. پس تأثیرپذیری عقلانیت سنتی و زیست­جهان حاصل از آن از همان مراحل آغازین تکوین عقلانیت جدید و ظهور مدرنیته شکل گرفته و رابطة دیالکتیکی میان عقلانیت سنتی و عقلانیت مدرن دیری است که به وجود آمده است. اما نکته اینجاست که این تأثیرپذیری در سپهری از ناخودآگاهی و به جبری تاریخی و به نحوی واکنشی صورت گرفته است. اما آنچه مورد انتظار است برقراری نوعی دیالوگ آگاهانه و برقراری رابطة دیالکتیکی­ایی متفکرانه میان عقلانیت سنتی و عقلانیت جدید در یک نظام اندیشگی، حِکمی و متافیزیکی است.

نکتة دوم و قابل توجه دیگر این است که تفکر امری پوزیتیو (positive) و تکنیکی نبوده، نمی­توان آن را به صرف پاره­ای گزاره­ها و دستورالعمل­ها خلاصه کرد. تفکر چیزی شبیه پرسش و پاسخ هایی نیست که در کتاب­های کمک­درسی منتشر می­شود. برقراری دیالوگی آگاهانه میان عقلانیت سنتی و عقلانیت علمی و تکنولوژیک جدید از این سنخ نیست که به سادگی بتوان پاسخ آن را در چند اصل خلاصه کرد و به صورت چند دستورالعمل و بخشنامه درآورد و سپس این دستورالعمل­ها را به همة نهادها و سازمان­ها بخشنامه کرد. در سال ۱۹۶۶ نشریة اشپیگل در آلمان، مصاحبه­ای با هایدگر انجام داد. هایدگر از این نشریه تعهد اخلاقی گرفته بود که متن این مصاحبه تا قبل از مرگش منتشر نشود. این مصاحبه ده سال بعد از انجام آن، یعنی در سال 1976، پس از مرگ هایدگر با عنوان «تنها خدایی می‌تواند ما را نجات دهد» منتشر شد. در این مصاحبه خبرنگار اشپیگل از هایدگر در خصوص رابطة فلسفه و سیاست و نحوة تأثیر تفکر بر واقعیت می­پرسد. هایدگر با استفهامی انکاری پاسخ می­دهد: «اینها پرسش‌های مهمی هستند. اما آیا من می‌توانم به همة این پرسش­ها پاسخ بدهم؟» پاسخ هایدگر را نباید روان­شناسانه یا اخلاقی فهم کرد و اینگونه دریافت که این پاسخ حاصل روان­شناسی خاص هایدگر یا به سبب تواضع اخلاقی­اش بوده است، بلکه برعکس، این پاسخ بسیار فلسفی، بسیار جدی و ساختارشکنانه و  بسیار تفکربرانگیز است. هایدگر با این پاسخش می­خواهد بگوید نباید انتظار داشت یک فرد متناهی بشری، حتی اگر متفکر بزرگی چون او باشد، بتواند به یک چنین پرسش­های سترگی در خصوص تقدیر حیات بشری پاسخ دهد. حال، این پرسش اخیر شما نیز در خصوص چگونگی برقراری دیالوگ میان عقلانیت سنتی و عقلانیت مدرن پرسش ژرفی است. اگر ما صعوبت این پرسش را دریابیم، انتظار شنیدن پاسخ­های پوزیتیو، سریع، فوری و فوتی را نخواهیم داشت.

لذا ما در مواجهه با پرسش­های سترگی چون پرسش از چگونگی نحوة برقراری دیالوگ و رابطة دیالکتیکی میان عقلانیت سنتی و عقلانیت جدید و نحوة دفاع از تفکر دینی و معنوی در عصر سیطرة عقلانیت علمی و تکنولوژیک با دو امکان روبروییم: یا اینکه صورت مسأله را حذف کنیم؛ یعنی یا به عقل مدرن تن بدهیم یا زیست­جهان مدرن را به رسمیت نشناسیم. تن دادن تام و تمام به عقلانیت مدرن و مستحیل شدن در عقلانیت مدرن ما را به پشت کردن به سنت تاریخی خویش و نهایتاً به نیهیلیسم و بی­معنایی جهان کنونی سوق خواهد داد؛­ــ و این مسیری است که خیلی از کشورها مثل ژاپن و کره طی کرده­اند­ــ و اگر زیست­جهان مدرن را به رسمیت نشناسیم، نهایتاً به تفکراتی شبیه طالبانیسم و بن لادنیسم و به جریاناتی چون داعش و بوکوحرام سوق خواهیم یافت و برای منطبق کردن باورهای تاریخی خود با جهانی که در برابر این باورها مقاومت می­کند دست به خشونت، ترور و کاربرد منطق تغلب خواهیم زد. آیا هر یک از این راه­حل­ها ما را در حل بحران­هایمان کمک خواهد کرد؟

در سیاق بحث حاضر، خواهانم عبارتی را از سنت آکوئیناس بازگو کنم: «کمی اندیشیدن یا کمی آگاهی در مورد پرسش­های بنیادین و سترگ بسیار ارزشمندتر از بسیار دانستن در مسائل غیربنیادین است.» بنابراین، اندیشیدن به این امکان بنیادین که چگونه می­توان میان عقلانیت سنتی و عقلانیت جدید دیالوگ و رابطه­ای دیالکتیکی برقرار کرد و اندیشیدن به این مسألة بسیار مهم که چگونه می­توان به دفاع از تفکر دینی و معنوی در عصر سیطرة عقلانیت علمی و تکنولوژیک پرداخت، هر چند ممکن است به پاسخی صریح، آشکار و پوزیتیو، که بتوان آنها را به صورت برخی از بخشنامه­ها و دستورالعمل­ها صورت­بندی کرد، منتهی نشود، لیکن خود همین اندیشیدن به این امکان می­تواند افق­های تازه­ای را برای ما فراهم آورد. لذا ما ناگزیریم به آزمون و خطاهای گوناگون نظری و تاریخی دست بزنیم. البته خیلی از این آزمون­ها نتیجه نداده است یا ممکن است به صورت­بخشی عقل مدرن به مادة فرهنگ سنتی، یعنی به سیطره عقل مدرن و ناسوتی و سکولار شدن تام و تمام سنت­های تاریخی ماقبل مدرن و لذا تباه شدن روح سنت­های تاریخی منتهی شود. این در واقع همان سرنوشتی است که برخی از آزمون­های نظری از جمله پروژه­های روشنفکران دینی به سوی آن سوق یافته­اند.

لذا، همان­گونه که گفتم، ما با دو خطر مواجه هستیم. یک خطر این است که با انقطاع و گسست از سنت تاریخی خویش به عقلانیت جدید به طور تام و تمام تن دهیم و همة نتایج و لوازم این عقلانیت، از جمله نیهیلیسم، بی­معنای جهان و زندگی، کالایی شدن زندگی، بی­بنیاد شدن اخلاق و... را بپذیریم. خطر دیگر آن است که زیست جهان مدرن را به رسمیت نشناسیم و در لاک خود فرو برویم که این نیز به فجایعی عظیم منتهی خواهد شد. اگر ما جهان کنونی را به رسمیت نشناخته، آن را رها کنیم، جهان ما را رها نخواهد کرد. عدم به رسمیت شناختن زیست­جهان مدرن این فاجعة عظیم را در پی دارد که ما روز به روز ضعیف­تر شویم؛ چنان که تا امروز ضعیف­تر شده و کماکان ضعیف­تر نیز خواهیم شد. به واسطة به رسمیت نشناختن زیست­جهان مدرن، در جهان کنونی ما تنها و ایزوله خواهیم شد و قدرت ارتباط و دیالوگ با جهان و جهانیان را از دست خواهیم داد. این نحوه حرکت درست خلاف جهتی است که مسلمانان قرون اولیة اسلام در پیش گرفتند و لذا توانستند با بخش عظیمی از جهان روزگار خود ارتباط برقرار کنند و در نتیجه توانستند بنیان­های ظهور تمدن بزرگی را فراهم آورند که خیلی از اقوام عرب، آریایی، ترک، کرد، مغول، سفیدپوست، سیاه­پوست و ... را در سرزمین­های گوناگون شبه­جزیره عربستان، ایران، بین­النهرین، مصر، شمال آفریقا، اندلس، هند، روم، اروپا، چین و... در خویش جذب کرده، به آنها تحت لوای امت اسلام وحدت بخشید و توانست فرهنگ­های بسیار متعدد و متکثری را در خود جذب و هضم نماید. مسلمانان امروز این قدرت هضم و جذب را از دست داده­اند. بخش وسیعی از سنت­گرایان و روحانیون ما از جهان می­ترسند. آنها فقط شعار می­دهند، فقط به جهان مدرن ناسزا می­گویند و بخش وسیعی از جهان مدرن را تکفیر می­کنند یا فقط به رجزخوانی سیاسی، تئولوژیک و ایدئولوژیک می­پردازند، اما هرگز به کسب  استعداد و قدرت دیالوگ نمی­اندیشند.  

یکی از انتقادات من به روحانیت این است که نمی­تواند به ارائة مقولات و مفاهیمی بپردازد که بتواند با جهانیان ارتباط برقرار بکند. روحانیون ما فقط با مفاهیم بومی سنت تاریخی خودمان می­اندیشند و سخن می­گویند. یک دلیل این امر شکاف عمیقی است که میان روحانیون با روشنفکران وجود دارد. روشنفکران قدرت ساختن مقولات و مفاهیمی را دارند که بتوان بر اساس آنها با جهان معاصر وارد دیالوگ شد. لیکن به دلیل شکاف و فاصلة عظیمی که میان روحانیون و روشنفکران وجود دارد روحانیون و به تبع روحانیون کل جامعه از داشتن مقولات و مفاهیمی برای برقراری دیالوگ با جهان محروم شده­اند و همین امر سبب ضعف بخش وسیعی از جوامع مسلمان، از جمله جامعة ما در جهان کنونی شده است. سنت­گرایان و روحانیون ما به سبب همین شکاف و فاصله­ای که میان آنها با روشنفکران وجود دارد، هنوز قدرت ارتباط و دیالوگ با جهانیان را به دست نیاورده­اند، لذا در جهان، صرفاً آن بخش­هایی از افراد و واقعیت­ها را برمی­گزینند که بازتاب و پژواک صدای خودشان باشد. فرضاً قدرت سیاسی سنت­گرای ما می‌رود در افریقا چند تا طلبه، قاری و روحانی گرسنه را برمی دارد و هزینه­هایشان را می­دهد و می­آوردشان ایران تا بازگوکنندة حرف­های جریانات سنت­گرای ما باشند. آنگاه دچار این توهم می­شود که با جهانیان در ارتباط است.

سنت­گرایان و روحانیون ما باید بدانند که ما با مفاهیم تئولوژیک خودمان مثل اعتقاد به وجود آقا امام زمان، اعتقاد به معصومیت ائمة اطهار، اعتقاد به ختم نبوت در پیامبر ما، و... که نمی­توانیم با بخش وسیعی از جهان مدرن که اصلاً با این فرهنگ و با این سنت تاریخی آشنایی ندارند، ارتباط برقرار کنیم. ما نیازمند «مفاهیم مشترک»ی هستیم که هم مورد قبول ما و هم مورد قبول مخاطب ما باشد. اما روحانیون ما فاقد این زبان و این مفاهیم مشترک هستند.

اگر بخواهم نمونه­هایی مصداقی برای یافتن «مفاهیمی مشترک» ارائة دهم می­توانم بگویم که فرضاً بر اساس مبانی مستتر در سنت تاریخی ما طبیعت صرف منبعی برای کسب ثروت و انرژی نیست. طبیعت محل ظهور و تجلی خداوند است. طبیعت مادة خامی برای اعمال قدرت بشر نیست. بخش وسیعی از روشنفکران و اندیشمندان جهان نیز معترض به مواجهة بشر جدید با طبیعت بوده، این اعتراضات خود را در «جنبش حفظ محیط زیست» آشکار ساخته است. بسیار خوب! ما به عنوان یک مسلمان می­توانیم با این جنبش و متفکران و رهبران آن در خصوص حفظ محیط زیست همراهی و همدلی نشان داده، سبب بسط برخی از اندیشه­ها در جهان شویم که با باورها و ارزش­هایمان سازگار است. امروز زندگی تحت تأثیر و سیطرة جهان­بینی بورژوایی به امری کالایی تبدیل شده است و پول یگانه معیار ارزش­هاست و مصرف­گرایی و مصرف­پرستی معنا را از زندگی آدمی زدوده است. لذا لازم نیست ما برای نقد فلسفة زندگی در جهان کنونی از همان ابتدا با مفاهیمی تئولوژیک و از «سبک زندگی اسلامی» سخن بگوییم بلکه همسویی با بسیاری از روشنفکران و متفکران جهان در نقد زندگی کالایی شده و مصرف­پرستی غربی می­تواند گامی بسیار مؤثر در برقراری دیالوگ با جهان معاصر و بسط ارزش­های فرهنگی خودمان باشد. همچنین، مخالفت با تروریسم، نژادپرستی و خشونت علیه زنان و کودکان مقولاتی هستند که جهانیان آنها را می­فهمند و ما بر اساس این مفاهیم و ارزش­های مشترک می­توانیم با آنها ارتباط برقرار کنیم.

همان­گونه که گفتم، یکی از دلایل ضعف ما این است مواجهه­های سنت­گرایان و روحانیون ما با جهان مدرن، مواجهه­های حِکمی و فلسفی نبوده است. یعنی ما امور دیگری را جانشین تفکر حِکمی و فلسفی کرده­ایم. یعنی ما با سیاست، با ایدئولوژی، با طرح مسألة ثابت و متغیر در فقه، با صورت مدرن بخشیدن به مادة سنت تاریخی نمی­توانیم وارد دیالوگ با عقلانیت جدید شویم. اما اگر ما مواجهه حِکمی و فلسفی با زیست­جهان مدرن داشته باشیم امکان ظهور نوعی دیالوگ با جهانیان و لذا قرار گرفتن در مسیر خروج از ضعف و کسب قدرت و زیستی انسانی در جهان کنونی را خواهیم یافت. به اعتقاد من، ظهور شرایط پست مدرن به یک اعتبار، یعنی به اعتبار نقادی عقل مدرن، جزمیت و خودمحوری و خودبنیادی عقل مدرن را از آن سلب کرده است. روزگار ما، روزگار پست­مدرن، یعنی زمانة انکار فراروایت­هاست. همین وصف، امکان حضور روایت­های دیگری را در جهان فراهم ساخته است. لذا برقراری دیالوگ میان عقلانیت سنتی و عقلانیت جدید امری توهمی و غیرممکن نیست و می­توان آن را به منزلة یک امکان مورد تأمل، لیکن تأملی حِکمی و فلسفی، قرار داد. ظاهراً ما راه دیگری نداریم به جز اینکه به این دیالوگ تن دهیم.

ـ آقای دکتر! اگر ما به تجربه ارتباط روحانیون با روشنفکران در حداقل60 ــ۷۰ ساله اخیر نگاه کنیم، مقاطعی داریم که روشنفکران ما با روحانیون مرتبط بودند و فضای جدیدی را برای حوزه­های علمیه و روحانیت ترسیم کردند و آنها را با فضایی مواجه می­کردند که دست به بازخوانی دین زنند و همین امر دیالوگ و دیالکتیک مورد اشاره شما را به دنبال داشت. اما الان با توجه به اینکه عده زیادی از طلبه­ها به صورت مستقیم با جهان مدرن تا حدودی آشنا شده­اند خودشان دارند متون اصلی را می­خوانند و به اصطلاح مسائل جدید را مستقیماً و بدون واسطة روشنفکران دنبال می­کنند. آیا همین مسئله سبب نشده است که روحانیون ما کمتر به روشنفکران مراجعه کنند؟

ـ بی­تردید در حال حاضر حوزه­های علمیه ما دچار تحولاتی شده است، خصوصاً دانشگاه­های جدید حوزوی­ایی هم که ساخته­ شده است در این تحولات بی­تأثیر نبوده­ است.اما دو تا بحث را باید از هم تفکیک کنیم: یکی اینکه ما «تغییر می­کنیم» و دیگر اینکه «ما باید تغییر کنیم». حقیقت امر این است روند جهانی به نحوی است که خود واقعیت­ها تحول را به ما تحمیل می­کنند، درست مثل خود زندگی که به هر صورت سبب ایجاد تغییراتی در فرد می­شود. در حیات اجتماعی و تاریخی ما در روزگار کنونی مدرنیته همچون یک سونامی آمده و همه چیز را تحت تأثیر خود قرار داده است. ایستادن در مقابل این سونامی یا نادیده گرفتن آن اصلاً شدنی نیست. لیکن گاه ما همچون پر کاهی هستیم که درون امواج این سونامی «ناخودآگاه و بی­اراده» به این سو و آن سو می­رویم. این غیر از تحولی است که ما باید خودآگاهانه در خویشتن، در تفکر و در نحوة بودن خویش ایجاد کنیم. در دهه­های اخیر، بخصوص بعد از انقلاب، در حوزه­های علمیة ما تلاش­هایی برای فهم بهتر جهان مدرن صورت گرفته است. اما حوزه­های ما زمانی برای درک مدرنیته و سازگار شدن با جهان کنونی دست به این تلاش­ها زده­اند که ما وارد دومین شکاف تمدنی خودمان شدیم. یعنی اگر تا چند دهه پیش ما با تعارض سنت­ـ­مدرنیته مواجه بودیم، در دورة کنونی ما شاهد ظهور شرایط و موقعیت جدیدی هستم که از آن به دوران یا شرایط «پست­مدرن» تعبیر می­شود. درست است که چند دهه­ای است که حوزه­های ما تصمیم گرفته­اند که تکان خورده، از ساختارهای سنتی خود فاصله گیرند و به سوی درک بهتر موضوعات، مسائل، پرسش­ها و روش­های علمی جهان معاصر حرکت کنند، اما این حرکت­ها، علی­رغم آن که خیلی خوب، لازم و ضروری است، لیکن نسبت به تحولاتی که در جهان صورت گرفته است، بسیار کُند است. یعنی جهان مثل یک جِت دارد با سرعت حرکت می کند و روحانیت ما مثل یک افلیج چوب به دستی است که لنگان لنگان حالا با قرار دادن چند واحد زبان انگلیسی برای طلبه­ها، یا تأسیس چند نهاد آموزشی و پژوهشی، که کماکان اسیر چارچوب­های فکری تئولوژیک و تفکر کلامی پیشین است، خواهان است با این تحولات همگام شود. در روزگار کنونی، در این نیم قرن اخیر جهان وارد دورة دیگری شده است. حتی دوران مدرن می­رود به بخشی از عالَم کهن تبدیل شود. یعنی خود جهان مدرن آرام، آرام به زیر آب می­رود و جهان پساصنعتی و پسامدرن سربرآورده است. ما شبیه روستایی می­مانیم که اگر تاکنون یک درّه، یعنی درّة مدرنیته ما را از جهان جدید جدا می­کرد حالا درّة دومی، یعنی پسامدرنیته، نیز میان ما با جهان معاصر قرار گرفته است، لذا مسائل و بحران­های ما مضاعف شده است. لذا چند دهه­ای است که ما با دومین شکاف تمدنی خود روبروییم. این سخن به این معناست که فاصلة ما با جهان معاصر، یعنی شکاف میان ذهنیت، فرهنگ و باورهای سنتی ما با عینیت زیست­جهان معاصر بیش از پیش شده است. در چنین سیاقی روحانیت ما هنوز نتوانسته است به تحولات لازم، آنچنان که شایسته و بایسته است، دست یابد. برای نمونه یکی از ویژگی­های جهان پسامدرن فروپاشی بسیاری از ارزش های سنتی، و به دنبال آن فروریختن بسیاری از سلسله­مراتب­ها و اتوریته­ها (همچون سلسله­مراتب میان بزرگ­تر و کوچک­تر، مرد و زن، پدر و فرزند، استاد و دانشجو، حکومت و شهروند) و به تبع آن فروپاشی بسیاری از نهادهای سنتی (همچون خانواده و کلیسا) است. در یک چنین جهانی دیگر هیچ پدری نمی‌تواند با فرزندش از موضع قدرت و اتوریته صحبت کند. دیگر فرزندان، اتوریتة پدرها را به رسمیت نمی­شناسند. رابطه زن و مرد دیگر نمی­تواند بر اساس اتوریته­های مردسالارانه صورت گیرد و فرهنگ مردسالارانه بسیار تضعیف شده است. حتی مردم دیگر حکومت و قدرت سیاسی را نمی­بینند. شما در خیلی از خیابان­های شهرهای بزرگ شاهد رفتار بسیاری از دخترها و پسرهای جوان هستید که در دهه­های گذشته دیده نمی­شد. بعضی­ها می­گویند اینها چقدر شجاع­اند که بسیاری از هنجارها را زیرپا می­گذارند. اما بر اساس درک و تحلیل بنده، این جوانان شجاع نیستند، بلکه آنها اصلاً چیزی به نام حکومت یا قدرت سیاسی را نمی­بینند که آن را به رسمیت بشناسند. این من هستم که متعلق به نسل گذشته‌ام و قدرت سیاسی را می­بینم و از قدرت سیاسی می­ترسم اما نسل جدید اصلاً قدرت سیاسی یا اقتدار پدر و مادر یا خیلی از سلسله­مراتب­ها و اتوریته­ها را نمی­بیند. بسیاری از دانشجویان استادشان را با ضمیر «تو» خطاب می­کنند. نه این که آنها نسبت به استادش بی­ادبی و بی­احترامی می­کنند (برای نمونه در روز معلم سال گذشته دانشجویی به بنده یک دیوان حافظ اهدا کرد و بر روی آن نوشته بود «تقدیم به تو که ...»)، بلکه این ادبیات نشان­گر آن است که این نسل ادبیات دیگری دارد که متناسب با جهان اوست. حال، در یک چنین جهانی که نظام­های ارزشی فروپاشیده است و به دنبال آن سلسله­مراتب­ها، اتوریته­ها و اتوریته­گرایی­ها و فراروایت­ها به پایان رسیده است، روحانیت نیز به منزلة یک نهاد سنتی با خطر فروپاشی روبروست (درست مثل نهاد خانواده، نهاد آموزش و پرورش و خیلی دیگر از نهادهای سنتی). یعنی درست همان­گونه که اهمیت، جایگاه و قدرت نهاد خانواده در جهان کنونی همچون گذشته نیست، نهاد سنتی روحانیت نیز از همان جایگاه، مرجعیت و اعتباری که در روزگاران پیشین از آن برخوردار بود، دیگر برخوردار نیست. لذا روحانیت باید همگام با این تحولات بسیار ژرف و گسترده خود را هماهنگ کند. تحولات عظیم و عمیق جهان در دهه­های کنونی نیازمند تحولات بسیار عمیق و گسترده­ای در حوزه­های علمیه ماست، تحولاتی که سهمگین­تر از آنند که در اندیشة خیلی از بزرگان ما بگنجد.

ـ آقای دکتر، ما کتاب­ها را مطالعه کرده­ایم اما شما شرایط را دیده­اید. تصوری که ما الان از وضعیت نسل جدید داریم این است: قبل از انقلاب، در دهه­های چهل و پنجاه، برای یک جوان خیلی مهم بود که مارکسیست است یا مسلمان یا احیاناً لیبرال؛ اصلاً دنیای او همین بود. یعنی داشتن یک ایدئولوژی برایش از نان شبش هم ضروری­تر بود اما الان جوان ما می­گوید اصلاً این حرفها چیست؟ ایدئولوژی و حقیقت و رسالت اجتماعی چیست؟ می خواهم بگویم جوان امروز ما نه در ­زیست­جهان روحانیت زندگی می­کند و نه در زیست­جهان روشنفکران؟

ـ به اعتقاد من هم روشنفکران ما، هم روحانیت ما و هم قدرت سیاسی ما دچار تأخر تاریخی بوده، از زمان عقب هستند.

روشنفکران ما در روزگار موقعیت و شرایط پسامدرن، یعنی در روزگاری که بسیاری از مبادی تصوری و تصدیقی و ارزش­های عصر روشنگری فروپاشیده است و فراروایت بودن عقل مدرن مورد تردید و انکار قرار گرفته است، به دلیل واکنش نسبت به شرایط سیاسی و اجتماعی­اش، تازه رسیده به ارزش­ها و آرمان­های لیبرالی قرن هیجده و نوزده. در صورتی که خود این آرمان­ها در خود غرب هم اعتبار خودش را تا حدود بسیاری از دست داده است. اما از این سخن بنده قدرت سیاسی و سنت­گرایان جامعة ما به نفع خود بهره­برداری نکنند. متزلزل شدن بسیاری از ارزش­ها و باروهای قرن هجدهمی و قرن نوزدهمی به معنای حقانیت منطق و باورها و اعتقادات سنت­گرایان ما نیست که خود از تأخر تاریخی بیشتری رنج برده، خواهانند بر اساس عقلانیت ماقبل مدرن با جهان مدرن و پسامدرن مواجه شوند. امروز روزگار ما، روزگاری است که جهان بی­متافیزیک شده است. یعنی ما متافیزیکی برای تفسیر جهان نداریم. یعنی نمی­دانیم آیا مسلمانیم؟ آیا مارکسیست­­ایم؟ ضدامپریالیسم­ایم؟ شیفتة غربیم؟ ممکن است من به طور شناسنامه­ای بگویم مسلمانم اما واقعاً معلوم نیست در زندگی فردی و اجتماعی­ام تا چه حد بر اساس جهان­بینی و متافیزیک اسلام (متافیزیک در معنای عام و نه صرفاً در معنای متافیزیک یونانی) زندگی می­کنم. من این جملة جیانی واتیمو (Gianni Vattimo) را را بارها و بارها بیان کرده‌ام: «روزگار ما روزگار درهم­شکستگی نظام­های انتولوژیک یا روزگار انتولوژی­های درهم­شکسته است». در جهان کنونی همة نظام های متافیزیکی و همة سیستم­های نظری به یک معنا متلاشی شده­اند. یعنی هیچ یک از سیستم­های فلسفی و تئولوژیک نمی­توانند جهان و همة رویدادهای آن را فهم­پذیر سازند. یعنی شما نمی­توانید صرفاً بر اساس ارسطوگرایی، دکارت­گرایی، اسپینوزاگرایی، هگلیانیسم، مارکسیسم یا صرفاً از منظر کلام مسیحی، یهودی یا اسلامی جهان را برای خود فهم­پذیر کنید (درهم شکستگی انتولوژی) لذا ناچارید تکه­پاره­هایی از برخی نظام­های متافیزیکی را به نحو کولاژگون در کنار هم قرار دهید (انتولوژی­های درهم­شکسته) تا شاید بتوانید بر حیرت خود از سرعت و شتاب حیرت­انگیز بسیاری از تغییر و تحولات و تفسیرناپذیری بسیاری از واقعیت­ها فائق آیید. در چند دهة اخیر وضع حتی اسفناک­تر شده است. به تعبیر بودریار (Jean Baudrillard) ما در دهه­های کنونی با موج سوم نیهیلیسم روبروییم. در موج اول نیهیلیسم (دورة رنسانس و روزگار متفکرانی چون ماکیاولی و هابس و...) و در موج دوم نیهیلیسم (عصر روشنگری) ما شاهد مقاومت­هایی در برابر این امواج بودیم. رمانتیست­های آلمانی، ایده­الیسم آلمانی (فیخته، شلینگ، هگل)، کی­یرکه­گور، مارکس و همة مارکسیست­ها، نیچه، فرگه، هوسرل، هایدگر، نئومارکسیست­ها و فرانکفورتیان، ویتگنشتاین و حتی نئوپوزیتویست­ها و بسیاری دیگر هر یک به اعتباری در صدد نوعی نقادی از روند تمدن و فرهنگ حاصل از مدرنیته بودند و بسیاری از آنان، همچون نیچه و هایدگر، در برابر نیهیلیسم فریاد اعتراض بلند کردند و نیچه محزونانه از «مرگ خدا» سخن گفت. اما به اعتقاد درست بودریار امروز سستی، رخوت و درهم­شکستگی آنچنان جان بشر را فرا گرفته است که بشر حتی بود و نبود خدا یا بود و نبود حقیقت برایش مسأله نیست. یعنی بشر روزگار ما اصلاً فرصت اندیشیدن به این مسأله را ندارد. وی غرق زندگی روزمره است. به همین دلیل به اعتقاد من، در روزگار ما ذات انسان به خطر افتاده است. یعنی تلقی و تصویری که ما تاکنون از انسان داشتیم، یعنی انسانی که بر اساس «تفکر، خودآگاهی و آزادی» نحوة بودنش را تعین می­بخشد، دیگر رفته رفته می­رود که  مصداقش را بر روی کرة زمین نیابد یا بسیار اندک بیابد. لذا برخلاف تصور بسیاری، مشکل ما صرفاً مشکلی سیاسی یا اجتماعی یا مشکلی فرهنگی و آموزشی نیست. مسأله خیلی جدی­تر از این حرف­هاست. ولی متاسفانه هم قدرت سیاسی ما، هم روحانیون ما و هم روشنفکران ما در خواب عمیقی فرو رفته­اند. آنها آنچنان غرق روزمرگی و مسائل روزمره هستند که نمی­توانند افق­های دوردست را ببینند. البته بنده یکی، دو دهه­ای است که این سخنان را تکرار می­کنم. لیکن حرف بنده خیلی به گوش­ها فرو نرفته و نمی­رود. البته چند سال دیگر، یهنی زمانی که دیگر بسیار دیر شده است، برخی از روشنفکران همین حرف­ها را تکرار خواهند کرد؛ چنان که چند سال پیش که در سیاه­مشق خود، با عنوان «ما و جهان نیچه­ای» از «پایان روشنفکری» سخن گفتم، بسیاری آن را استهزا کردند. اما امروز خیلی­ها همین مضمون را تکرار می­کنند. ممکن است خیلی­ها با احساس خطر من در خصوص به خطر افتادن ذات انسان همدل و همراه نباشند، اما به گمانم  این احساس خطر ارزش کمی تأمل را دارد.

ـ یکی از شاگردان دکتر عبدالکریمی: به نظر می رسد ما دوران مدرن را طی نکرده­ایم. حال چگونه شما از حضور پست­مدرنیسم در ایران سخن می­گویید؟

ـ این پرسش شما مبتنی بر فهمی خطی و تاریخ­گرایانه (هیستوریسیستی/ Historistic) از حیات بشری است و بر اساس آن گویی همة جوامع باید از مسیر معین و مشخص از پیش­تعیین­شده­ای عبور کنند. فرضاً مارکس معتقد بود که تاریخ جوامع باید از کمون اولیه آغاز شده، سپس به دوران­های برده­داری، فئودالیسم، سرمایه­داری و سوسیالیسم برسد. اگوست کنت نیز معتقد بود جوامع به نحو خطی از سه دورة تفکر و فرهنگ ربّانی، عقلانی و علمی عبور می­کنند. حال، مطابق تلقی شما نیز جوامع باید بر اساس جبری تاریخی و به نحو خطی از دوران سنت عبور کرده به دوران مدرن برسند و پس از طی دوران مدرن به دوران پسامدرن پا بگذارند. اما واقعیت مطلب این است که حرکت تاریخ و جوامع امری مطلقاً جبری و در مسیری خطی نیست. برای مثال، امروز آمریکا یک جامعة پساصنعتی و فراصنعتی و پسامدرن است. اما این امر به این معنا نیست که در این جامعه اندیشه­های دینی، خرافی، شیطان­پرستی و برخی باورها و اندیشه­های مربوط به عصر انیمیسم و فیتیشیسم وجود ندارد. یعنی این امر امکان­پذیر است که جامعه­ای مثل آمریکا غول صنعتی جهان باشد اما در همان حال خرافی­ترین اندیشه­ها نیز در آن وجود داشته باشد. البته، بی­تردید، هژمونی، رهبری و سرکردگی جامعة آمریکا با اندیشه­های انیمیستی و فیتیشیستی دوران­های گذشته نیست بلکه با تفکر پسامدرن است.

نکته دیگر این که ما نباید از جامعه و تاریخ درکی ذات­گرایانه (اسانسیالیستی) داشته، تصور کنیم سرشت انسان، جوامع و تاریخ همواره اموری ثابت و لایتغیر است. واقعیت این است که تحولات اخیر در حوزة تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات جوامع بشری را آنچنان تحت تأثیر قرار داده است که دیگر نمی­توان جوامع امروزین را بر اساس چارچوب­ها و قالب­های پیشین فهم کرد. نتیجة آی. تی و ظهور شبکه­های جهانی اطلاعات و ارتباطات صرفاً این نیست که با فیبرهای نوری میان جهانیان ارتباط و اتصال برقرار شده است، بلکه با تحولات تکنولوژیک اخیر بشریت وارد مرحلة تاریخی تازه­ای شده است. در این مرحلة تاریخی تازه فاصله­های تاریخی نیز بسیار کم شده است. لذا لازم نیست یک جامعه قرن­ها بنشیند تا وارد دوران تازه­ای از تاریخ شود و فرضاً دوران سنت را پشت سر گذاشته وارد دوران مدرن یا پسا مدرن شود. خود تکنولوژی این تحولات را در مدت زمان بسیار کوتاهی به جوامع تحمیل می­کند.

ما امروز شاهد انقلاب صنعتی دوم هستیم. این انقلاب درست مثل انقلاب صنعتی اول و قوی­تر از آن همة سطوح و حوزه­های زیست­جهان ما را تحت تأثیر خود قرار داده است. ما شاهد ظهور انسان جدیدی به نام «انسان آنلاین» هستیم که با انسان­های گذشته، حتی با انسان مدرن، بسیار متفاوت است. جهان فرزندان ما که با یک کلیک، هر اطلاعاتی را که لازم داشته باشد، جلویش حاضر می­شود از جهان فردی که برای کسب دانشی یا شنیدن یک حدیث از قاره­ای به قاره­ای، از کشوری به کشوری و از شهری به شهری آواره و سرگردان بود، بسیار متفاوت است. امروز فرزندان ما که در خانه نشسته­اند، هیچ کس نمی­تواندآنها را کنترل کند. ما چه می­دانیم هم­اکنون آنان با چه کسانی از کدامین نقطة کرة زمین ارتباط دارند؟ هیچ پاسدار و مرزبانی نیز نمی­تواند جلوی خروج آنها از مرز­ها را بگیرد. لذا اساساً با انقلاب و تحولات در عرصة تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات مفاهیم زمان، مکان، مرزهای جغرافیایی، اقتدار حکومت­ها، اخلاق، روابط انسانی و بسیار دیگری از امور تغییر کرده­اند. در یک چنین جهانی دیگر نمی­توان صرفاً با مقولات پیشین اندیشید و زندگی کرد. اما متأسفانه بسیاری از روشنفکران، روحانیون و قدرت سیاسی ما کماکان در ساختارهای نظری و مفهومی پیشین می­اندیشند. قدرت سیاسی ما فکر می­کند با وزارت اطلاعات و بگیر و ببند سیاسی و به اصطلاح امنیتی می­شود در برابر این تحولات مقاومت کرد. تصور می­شود با سازمان بسیج، با سازمان فکستنی تبلیغات اسلامی یا با این وزات ارشاد عقب­افتاده و بی­قابلیت که افرادی از خوارج و از قبیلة هوازن­ها در مقام بررس و ناظر امور فرهنگی در آن جای گرفته­اند می­توان در برابر تحولات جهان کنونی ایستادگی کرد. تحولات جهان معاصر آنچنان لرزه بر اندام زیست­جهان­های پیشین انداخته است که دیگر نمی­توان آنها را به پاره­ای مسائل اخلاقی، تربیتی، آموزشی، اجتماعی یا سیاسی تقلیل داد.

ـ آقای دکتر! به بحث تکنولوژی و فضای ارتباطات اشاره کردید. در این فضا رقابت وجود دارد و هر کسی حرف خوبی برای ارائه داشته باشد، ممکن است علاقمندانی پیدا کند و هر که چیزی نداشته باشد ممکن است حذف شود. در این فضا پیام­هایی نیز از جانب روحانیت تولید می­شود. مثلاً سایت­های زیادی از طریق حوزه راه افتاده است، بعضاً شبکه­های ماهواره­ای راه انداخته­اند. حضرتعالی اینها را چطور می­بینید؟ فکر می‌کنید اینها مؤثر هستند یا نه؟

ـ در خصوص این فعالیت­ها خواهانم به چند نکتة اساسی اشاره کنم. یکی از انتقادات من به روحانیت این است که بسیار بسیار اسیر فقه الاصغر است و فقه الاکبر را به پای فقه الاصغر قربانی کرده است. نتیجة این سخن بنده که زیست­جهان ما به نحوی اساسی و بنیادین تغییر کرده است این است که نوع نگاه و نوع فهم ما نیز باید تغییر کند. اما اگر یک چنین اتفاقی نیفتد، آنگاه شما بیایید تمام درآمدهای نفتی و کل بودجة کشور را بدهید به حوزه های علمیه و آنها نیز به ایجاد سازمان­ها، تشکیلات­ها، نهادها، دانشگاه­ها، پژوهشگاه­ها، سایت­ها، شبکه­های اجتماعی و ماهواره­ای و... مبادرت ورزند، هیچ امر مهمی در جهت مقابله با روند کنونی روی نخواهد داد. اگر حوزه­های ما سایت و شبکه تشکیل دهند آنگاه در آنها به بحث از احکام سنتی فقهی مثل بحث از احکام خرید و فروش و صیغه و غیره بپردازند، اتفاق مهمی نخواهد افتاد. صرف استفاده از ابزارهای جدید اثرگذار نخواهد بود، بلکه این منطق و روح پیام است که باید تغییر کند. روحانیت قبل از انقلاب صرفاً از منبرها برای رساندن پیامش استفاده می­کرد. بعد از انقلاب رسانه­های عظیم رادیو و تلویزیون، تریبون­های نماز جمعه و برنامه­های درسی مدارس و دانشگاه­ها و واحدهای آموزشی کلیه نهادها و ارگان­ها و ادارات کشور در اختیارش قرار گرفت. اما سنت­گرایان و روحانیون ما به هیچ­وجه نه فقط نتوانستند به مقاومت جامعه در برابر بسط سکولاریسم و نیهیلیسم روزگار جدید یاری رسانند بلکه حتی خود زمینه­های هر چه بیشتر سکولاریزه شدن جامعه و سوق یافتن مردم، به­خصوص جوانان به سوی فرهنگ غرب و نیهیلیسم را فراهم کردند. پس سخن بر سر استفاده از ابزارها نیست، بلکه آنچه حیاتی است تغییر نوع نگاه و منطق تفکر است. فقه­محوری روحانیت مانع عظیمی در این تغییر نگاه است. مرادم از «فقه­محوری» در اینجا در معنای غیراصیل، تنگ، محدود و رایج کلمه است و نه در معنای اصیل و حقیقی آن، یعنی آن فقهی که در میان ما باید وجود داشته باشد لیکن متأسفانه در حال حاضر در میان ما غایب است. فقه­گرایی و ظاهرگرایی و عدم توجه به فقه­الاکبر، یعنی عدم توجه به روح و حقیت امور، از جمله دین، سبب شده است که نوعی ظاهراندیشی در کل جامعه و در کل نهادهای اجتماعی ما حاکم شود.

ـ متوجه هستم. شما می­فرمایید زمانه تغییر کرده است و روشنفکران و روحانیان ما دچار تأخر تاریخی شده­اند؟

ـ بله. هگل می­گوید: «بدا به حال ایده­هایی که تاریخ از آن ها حمایت نمی کند». روحانیت ما باید دریابد که جهان تغییر کرده است و تاریخ دیگر از اندیشه­های سنتی آنان حمایت نمی­کند. امیدوارم مرا متهم به تاریخ­گرایی (هیستوریسیسم/ historicism) نکنید. من صرفاً خواهانم بر حیث تاریخی تفکر و عمل (هیستوریستی/ historicity) تأکید ورزم.

ـ یکی از شاگردان دکتر عبدالکریمی: نکته دیگری که وجود دارد این است که برای خود جوان امروز، مشخص نیست واقعاً مشکلش چیست؟ آیا مشکل، مسألة ازدواجش است یا مسائل اقتصادی­اش یا ارزش­های اخلاقی­ایی که مورد پذیرش بخش سنتی جامعه است اما مورد پذیرش وی نیست؟ خیلی چیزهایی که برای نسل­های گذشته مهم و جدی بوده است، امروز برای او اصلاً مطرح نیست و خودش هم نمی­داند چه چیزی برایش مطرح است.

ـ نکاتی که شما مطرح می­کنید حاصل توجه به سطح اجتماعی و جامعه­شناختی مسائل است. لیکن بحث من ناظر به برخی از مبانی فلسفی و متافیزیکی مسائل و بحران­های ماست. سنت­گرایان و روحانیون ما برای مواجهه با مسائل جوان امروز خواهانند از فقه سنتی کمک گیرند. اما فقه چیست؟ فقه عبارت است از استنتاج پاره­ای دستورالعمل­ها برای زندگی فردی و اجتماعی از یک متن مقدس. آنچه سنت­گرایان و روحانیون ما بدان توجه ندارند این است که در زیست­جهان پسامدرن که نیهیلیسم از اوصاف اجتناب­ناپذیر آن است، دیگر «متن مقدس» معنا ندارد. یعنی جوان امروز که تحت تأثیر سوبژکتیویسم متافیزیکی جدید است می­پرسد چه کسی گفته است که این متن متنی الهی و مقدس است؟ معلوم است که برای جوانی که قائل به قدسیت متن نیست، فقه ارزش، اعتبار و مرجعیت ندارد. فقیه می­خواهد بگوید حکم  فقهی همان خواست خدا و مراد شارع است. اما جوان می­پرسد: چه کسی گفته است که این حکم خواست شارع است؟ کانت می­گفت شهود ارادة الهی (خواست شارع) امکان­پذیر نیست و امر مطلق اخلاقی­ــ که برخاسته از عقل عملی محض انسان است­ــ همان ندای الهی و ندای وجدان است. حال جوان ما، آگاهانه یا ناآگاهانه، و بیشتر ناآگاهانه تحت تأثیر همین اندیشة کانتی است. این وجهی از همان سوبژکتیویسم متافیزیکی است که بر اساس آن همه چیز از جمله معرفت، علم، هنر، اخلاق، ارزش­ها، حقوق، و حقیقت، اموری بشری و حاصل ذهنیت بشری هستند. حال، در مقابل سیطرة  این فلسفه و این فرهنگ، سنت­گرایان ما خواهان دفاع از تفکری هستند که می­خواهد همة این امور را به خداوند بازگرداند. اما سنت­گرایان و روحانیت ما توجه ندارند که در برابر این سوبژکتیویسم متافیزیکی نمی­توان بر فقه یا احکام فقهی تکیه کرد. به همین دلیل است که می­گویم روحانیت ما خیلی اسیر فقه الاصغر است. فقه­ الاکبر روزگار ما دگرگون شده و روحانیت ما با تکیه بر فقه الاصغر خواهان مقابله با فقه ­الاکبر روزگار ماست. برای تأثیرگذاری بر فقه الاکبر جامعه و مقابله با فقه الاکبر رایج زمانه و ورود به گفتگو و دیالوگ با زمان و جهانیان و جوانان امروز ما نیازمند مقولات، مفاهیم و زبانی هستیم که بتواند با فقه الاکبر زمانه نسبتی برقرار کند. یافتن این مقولات، مفاهیم و زبان کار حکیم، فیلسوف و متفکر است و نه کار مداح، واعظ، فقیه یا حتی مرجع تقلید (در معنای عادی و متداولش).

اکثر قریب به اتفاق فعالیت­های آموزشی و تبلیغاتی سازمان­ها و نهادهای فرهنگی و تبلیغاتی سنت­گرایان و روحانیون ما در جامعه عقیم، بی­حاصل و حتی مسبب نقض غرض و ظهور نتایجی کاملاً معکوس و وارونه است. چرا؟ چون این فعالیت­ها جامعه و نسل جوان امروز را به احکام، قواعد، ارزش­ها و باورهایی دعوت می­کنند که متافیزیک و مبادی تصوری و تصدیقی آنها متزلزل شده است. برای ایجاد ارتباط با افرادی که در زیست­جهان مدرن زندگی کرده، از این زیست­جهان تغذیه فکری و فرهنگی می­کنند، باید بتوان مبادی متافیزیکی آنها را به چالش گرفت. اما این امر نیازمند مقولات، مفاهیم و زبان متافیزیکی خاصی است که سنت­گرایان و روحانیون ما فاقد آنند.

ـ یکی از شاگردان دکتر عبدالکریمی: سخنی که این روزها بسیار تکرار می­شود و سنت­گرایان و حوزویون بر آن بسیار تکیه می­ورزند این است که در جهان نوعی بازگشت به دین مشاهده می­شود. سنت­گرایان ما به گونه­ای می­گویند ما شاهد نوعی بازگشت به سوی معنویت هستیم که گویی فضای جهانی و افق تفکر آینده به نفع آنان رقم می‌خورد.

ـ در بسیاری از اوقات ما آمال، آرزوها و خواسته­هایمان را به منزله واقعیت­های خارجی و تاریخی بیان می­کنیم. یعنی این سخن که «جهان به سمت دین و دینداری پیش می­رود» در واقع به این معناست که «من آرزومندم که جهان به سوی دین و دینداری پیش رود». البته حرف درستی در این میان وجود دارد و آن این که بشر مأوای خودش را از دست داده است. بشر همان گونه که به خانه و مسکن نیاز دارد تا از سرما، گرما و از گزند جانوران در امان باشد، به یک مأوا و به یک نظام اندیشگی نیز نیاز دارد تا جهان، انسان، زندگی، شأن و جایگاه انسان در این جهان و معنا و غایت جهان و زندگی را برایش تبیین کند. به نظر می­رسد که روزگار ما روزگار سرگشتگی بشر است. به گمانم جوامع امروزی را با دو چشم می­توان دید. از یک سو می­توان شاهد این امر بود که چگونه سکولاریسم، نیهیلیسم و بی­معنایی هر روز بیشتر و بیشتر در زندگی آدمیان بسط می­یابد و همة امور والا به اموری ناسوتی و همة امور قدسی به اموری عرفی تقلیل می­یابند. اما از سوی دیگر، سوسوی تمنایی نیز برای بازگشت به معنا و حقیقتی متعالی دیده می­شود. اما از این امر نمی­توان نتیجه گرفت که جهان به سوی پذیرش باورها و نظام­های تئولوژیک سنتی ما در حال حرکت است. به هر تقدیر، باید توجه داشت، اگر در جهان شاهد بازگشت به سوی دین و معنویتی نیز باشیم، این دین و معنویت آینده از سنخ دین و نظام­های تئولوژیک پیشین نیست. دین و معنویت آینده با دین و معنویت سنت­گریان و روحانیون ما بسیار فاصله خواهد داشت. دین آینده، دیگر دینی قبیله‌ای قومی، جغرافیایی و فرهنگی نخواهد بود. در سیاه­مشق اخیرم با عنوان «پایان تئولوژی»­ــ که اجازه انتشارش را به دلیل جهالت و نادانی تا به امروز نداده­اند­ــ حرفم همین بود که دین آینده، دین تئولوژیک نخواهد بود. اساساً خود حقیقت دین نیز به معنای اعتقاد به پاره‌ای نظام‌های نهادینه شده تاریخی نیست. به اعتقاد من روزگار ما روزگار شکسته شدن بسیاری از بت­ها و بت­پرستی­های گذشتگان است. در تفکر، دین و معنویت آینده، حقیقت اصیل­تری خود را نمایان خواهد ساخت. تفکر و دین آینده، اندیشیدن به امری فراتاریخ، احاطه­کننده و بی­صورت است که جانشین بسیاری از باورهای نهادینه شده تاریخی خواهد شد. سنت­گرایان و روحانیون ما از درک این حقیقت هنوز بسیار فاصله­ دارند.

این مطلب در سایت دین انلاین منتشر شد